From: "brat_olin" <b...@y...com>
Subject: Wiktor Poliszczuk - historyk przemilczanych zbrodni
Date: 28 listopada 2008 12:27

Nasz Dziennik: Wiktor Poliszczuk - historyk przemilczanych zbrodni

W nocy z 17 na 18 listopada zmarl w Kanadzie po dlugiej i ciezkiej chorobie
dr hab. Wiktor Poliszczuk. W jego osobie stracilismy przyjaciela Polski i
Polakow, zasluzonego oredownika pojednania polsko-ukrainskiego oraz
znakomitego historyka i politologa - badacza ponurych dziejow ukrainskiego
ruchu nacjonalistycznego.

Wspolpracujac od szeregu lat z Wiktorem Poliszczukiem, mialem okazje
dokladnie poznac wyznawany przez niego etos jako czlowieka i uczonego, jego
poglady polityczne oraz warsztat naukowy. W tym ostatnim punkcie pomocna
byla takze powierzona mi rola recenzenta w jego przewodzie habilitacyjnym,
ktora postawila przede mna wymog doglebnego przeanalizowania wszystkich prac
naukowych habilitanta lacznie z kilkoma tekstami niepublikowanymi ze
wzgledow politycznych w latach PRL. Dotyczyly one totalitaryzmu sowieckiego.

Niezagojona rana

Droga zyciowa Wiktora Poliszczuka jako czlowieka i uczonego nie byla latwa.
Obserwujac ja, trzeba jednak stwierdzic, ze byla chlubna. Przyszedl na swiat
10 pazdziernika 1925 r. w wolynskim Dubnie z ojca prawoslawnego Ukrainca i
matki Polki. Zostal jednak wychowany na ukrainskiego patriote. Typ
patriotyzmu, ktory reprezentowal, oraz atmosfera domu rodzinnego i calego
srodowiska uczynila go przyjacielem Polakow. Juz we wczesnej mlodosci jego
wrazliwosc zostala skonfrontowana z brutalna przemoca totalitarnego rezimu.
To wlasnie jego ojca we wrzesniu 1939 roku, zaraz po wkroczeniu na Wolyn,
aresztowali sowieccy okupanci, wydajac nan wyrok smierci bez sadu i
istotnego powodu. Dla czternastoletniego chlopca, dojrzewajacego w spokoju w
warunkach, jakie zapewniala II Rzeczpospolita, byl to wielki wstrzas, ktory
zapisal sie na dlugo w jego pamieci, a z czasem stal sie przyczyna wielu
pytan dotyczacych dziedziny polityki, wspolzycia narodow oraz pojedynczych
ludzi. Niedlugo po stracie ojca, 13 kwietnia 1940 r., mlody Poliszczuk
zostal wraz z matka i siostrami wywieziony do Kazachstanu, gdzie przebywal
do listopada 1944 roku. Potem rodzine przesiedlono na wschodnia Ukraine.
Lata zsylki pelne byly trudow, glodu i upokorzen. W marcu 1946 r.
Poliszczukom udalo sie wyjechac do Polski i zaczac normalne zycie. W roku
1981 Wiktor Poliszczuk opuscil nasz kraj, przesiedlajac sie do Kanady.

Drugi okres pobytu w Polsce pomiedzy 21. a 56. rokiem zycia uplynal mu
pracowicie. To wowczas ukonczyl Wydzial Prawa na Uniwersytecie Wroclawskim
oraz wykonywal rozne prace w zawodzie prawnika. Plonem tych lat sa tez trzy
jego niepublikowane rozprawy: "Prawa czlowieka w teorii i praktyce ZSRR",
"Prawa narodow w teorii i praktyce ZSRR" oraz "Zarys anatomii bolszewizmu".
Jak widac, podejmowana tematyka pozostawala w scislym zwiazku z osobistymi
przezyciami, ktore odcisnely mocne pietno w swiadomosci autora, owocujac
takze zainteresowaniami intelektualnymi.

Przenioslszy sie do Kanady, Wiktor Poliszczuk podjal badania nad
nacjonalizmem ukrainskim, ktory rowniez poczynil spustoszenia wsrod jego
najblizszych. Nacjonalisci ukrainscy zamordowali siostre jego matki tylko
dlatego, ze publicznie uzywala jezyka polskiego. Po latach Wiktor Poliszczuk
tak komentowal swoje przezycia i ich emocjonalne skutki:
"Do roku 1946 nie slyszalem o wrogosci miedzy Polakami a Ukraincami (...).
Mowie o tym dlatego, bowiem gdy w marcu 1946 roku wysiadlem z transportu i
odszukalem zbiegla z Dubna do Przemysla rodzine Matki - ciotke Sabine i
ciotke Hele i gdy od swoich najblizszych dowiedzialem sie o tragedii
wolynskiej, o mordach na ludnosci polskiej, jakich dopuscili sie
banderowcy - to trudno mi bylo z ta gorzka prawda pogodzic sie. To byl dla
mnie szok, to byla rana, ktora do dzis krwawi w moim sercu".

W Kanadzie Wiktor Poliszczuk zetknal sie w zyciu codziennym z tamtejszymi
Ukraincami o nastawieniach nacjonalistycznych. O motywacjach, ktorymi zaczal
sie wowczas kierowac, i o drodze, ktora wowczas obral, pisal potem:

"W Kanadzie juz po pierwszych miesiacach mego tutaj pobytu zetknalem sie z
wrecz zoologicznym nacjonalizmem ukrainskim, z nienawiscia do wszystkiego,
co polskie. Ja, wychowany w duchu patriotyzmu ukrainskiego, uksztaltowany na
klasyce polskiej, ukrainskiej, rosyjskiej, zachodnioeuropejskiej i
amerykanskiej, nie moglem sie pogodzic z takim spojrzeniem na swiat i na
ludzi, dlatego tez, jak i w zwiazku ze swiadomoscia tego, czego dopuscili
sie banderowcy na Wolyniu wobec ludnosci polskiej, podjalem decyzje o
poszukiwaniu materialow stanowiacych baze moich badan nad nacjonalizmem
ukrainskim. Temat ten pochlonal mnie calkowicie, pracowalem nad nim
nieustannie".

Droga do prawdy

Jak widac, polaczenie osobistych przezyc i doswiadczen ze swiadomoscia
ponurej rzeczywistosci, w ktorej na pierwszym planie plasowalo sie
ludobojstwo dokonane przez nacjonalistow ukrainskich z OUN i UPA, odegralo w
wypadku Poliszczuka role ksztaltujaca jego postawe i dzialalnosc. Niedosyt
prawdy o niedawnych wydarzeniach rozbudzal u niego ciekawosc i popychal do
podejmowania wysilkow badawczych. Ich przedmiotem stal sie nacjonalizm
ukrainski we wszystkich swoich aspektach, a wiec organizacji, dzialalnosci
praktycznej i ideologii. Plonem tych wysilkow jest poza wymienionymi juz
wyzej pracami dotyczacymi systemu sowieckiego kilkanascie ksiazek o
charakterze naukowym oraz publicystycznym, jak i wiele artykulow naukowych,
polemik czy recenzji, a takze publikacji prasowych. Ksiazki to: "Gorzka
prawda - cien Bandery nad zbrodnia ludobojstwa" - wydana w trzech jezykach
(polskim, ukrainskim i angielskim), "Ideologia nacjonalizmu ukrainskiego"
(bedaca rozprawa doktorska), "Apokalipsa wedlug Wiktora Ukrainca",
"Falszowanie historii najnowszej Ukrainy", "Ocena polityczna i prawna OUN i
UPA", rowniez wydana w jezyku polskim, ukrainskim i angielskim, "Akcja
Wisla - proba oceny", "Zgineli z rak ukrainskich", "Pojecie integralnego
nacjonalizmu ukrainskiego", "Poslanie do braci Polakow, "Manowce polskich
historykow", "Ukrainskie ofiary OUN-UPA", "Rok 1943: OUN Bandery na
Wolyniu", "Ludobojstwo nagrodzone", "Gwalt na prawdzie o zbrodniach OUN
Bandery". Opus magnum Wiktora Poliszczuka, liczacym lacznie 2579 stron, jest
pieciotomowe dzielo zawierajace rekonstrukcje calych dziejow i ideologii
Organizacji Ukrainskich Nacjonalistow i Ukrainskiej Powstanczej Armii wraz z
obszernym wyborem odnosnych dokumentow, zaopatrzone wspolnym tytulem
"Integralny nacjonalizm ukrainski jako odmiana faszyzmu". Dwa pierwsze tomy
wymienionego dziela posiadaja wlasne odrebne tytuly odpowiadajace ich
tresci. Brzmia one: w wypadku pierwszego: "Zasady ideologiczne nacjonalizmu
ukrainskiego. Ukrainski ruch nacjonalistyczny - struktura organizacyjna i
zalozenia programowe", w wypadku drugiego: "Dowody zbrodni OUN i UPA" (ten
tom stanowi rozprawe habilitacyjna Wiktora Poliszczuka). Natomiast tomy
trzeci, czwarty i piaty zaopatrzono wspolnym tytulem: "Nacjonalizm ukrainski
w dokumentach". Niemniej jednak kazdy z nich tez posiada odrebny tytul
adekwatny do zawartosci. Mamy wiec: "Dokumenty z zakresu zasad
ideologicznych i zalozen programowych nacjonalizmu ukrainskiego", "Dokumenty
z zakresu dzialan struktur nacjonalizmu ukrainskiego w okresie od 1920 do
grudnia 1943 roku" oraz "Dokumenty z zakresu dzialan struktur nacjonalizmu
ukrainskiego w okresie od grudnia 1943 do 1950 roku".

Poza wymienionymi pracami ksiazkowymi o charakterze naukowym czy
publicystycznym oraz innymi publikacjami Wiktor Poliszczuk pozostawil nam,
jako swoje ostatnie dokonanie, tlumaczenie na jezyk polski podstawowej pracy
teoretycznej ukrainskiego nacjonalizmu, czyli "Nacjonalizm" Dmytro Doncowa.
Ksiazke te bylo mi dane zaopatrzyc przedmowa. Celem tego wydawnictwa w
zamiarze Poliszczuka, a takze moim, bylo skompromitowanie nacjonalizmu
ukrainskiego opartego na skrajnym darwinizmie spolecznym w oczach Polakow.
Takie podejscie do zagadnienia wydawalo sie bardzo celowe, gdyz pewne
osrodki propagandowe roznej masci, zarowno ukrainskie, jak i polskie, oraz
osoby nieswiadome zagadnienia, niejednokrotnie usiluja stawiac znak rownosci
pomiedzy nacjonalizmem polskim i ukrainskim, co jest razacym
nieporozumieniem.

Badacz wielowymiarowy

Dzielo zycia Wiktora Poliszczuka ma doniosle znaczenie. Uczony ten dal w
swoich pracach, jako jedyny, tak pelny obraz nacjonalizmu ukrainskiego we
wszystkich jego aspektach, uwypuklajac jego zbrodnicza nature. Jego
"Integralny nacjonalizm ukrainski jako odmiana faszyzmu" dotyczy zarowno
faktografii historycznej tego ruchu, jak i szeroko pojetej ideologii z
uwzglednieniem jej aksjologicznych podstaw. Autor wykazal sie nowoczesna
metodologia, a przekazywany przez niego obraz opisywanego ruchu jest
wielowymiarowy. Nie stronil od zagadnien, ktorych glebsza istota lezy juz po
stronie filozofii czy socjologii. Mamy wiec do czynienia z opracowaniem
interdyscyplinarnym w pelnym tego slowa znaczeniu, co nie zdarza sie tak
czesto w naszej humanistyce. Pamietajmy, ze historycy na ogol ograniczaja
sie do rejestrowania nastepstwa wydarzen, tym samym stroniac od
uwzgledniania wielu bardzo istotnych aspektow zaszlosci historycznych, o
naturze plasujacej sie juz w obrebie innych dyscyplin naukowych. W
przeciwienstwie do historykow politolodzy sa sklonni do brania pod uwage
szerszego kregu aspektow badanych problemow, jednak i oni skupiaja uwage
wokol zagadnien panstwa i wladzy politycznej, pozostawiajac na boku
problematyke aksjologiczna, ktora bywa tak wazna dla rozpoznania istoty i
znaczenia roznych ruchow politycznych. Wiktor Poliszczuk, co juz
stwierdzilem, recenzujac jego dorobek naukowy dla potrzeb przewodu
habilitacyjnego, w swoich pracach uwzglednial wszystkie te aspekty. Jako
badacz nacjonalizmu ukrainskiego zajmowal - czego nie mozna zapomniec -
stanowisko gleboko humanistyczne. Wstretna mu byla darwinistycznie
zorientowana ideologia OUN. Wyznawal humanistyczny patriotyzm, w ktorym
pierwiastek milosci wyprzedza wszystkie inne, nie pozostawiajac miejsca dla
uczuc niedobrych. Ceniac taki typ zaangazowania, sila rzeczy odrzucal inne,
ktorych istota byla negacja osciennych narodowosci czy innych grup ludzkich,
zwlaszcza gdy prowadzila do ich zaglady. A taki byl nacjonalizm ukrainski
formacji uksztaltowanej w OUN. Na totalitarny komunizm i jeszcze bardziej
okrutny ukrainski nacjonalizm Poliszczuk zareagowal wiec ostrym sprzeciwem.
Sprzeciw ten wyrazil konkretnym czynem na polu nauki.

Historyk niewygodny

Wiktor Poliszczuk byl przykladem takiego typu Ukraincow, ktorych powinnismy
gleboko szanowac i zyczyc sobie, aby bylo ich jak najwiecej. Nic wiec
dziwnego, ze Spoleczna Fundacja Pamieci Narodu Polskiego odznaczyla go
orderem "Polonia Mater Nostra Est".

Droga zyciowa Wiktora Poliszczuka, jak wspomnialem, nie byla latwa. Jego
narodowa opcja ukrainska, jak mi opowiadal, nie zawsze byla dobrze
przyjmowana w Polsce. Natomiast nacjonalistycznie nastawieni Ukraincy w
Kanadzie, z ktorymi poczatkowo usilowal wspolpracowac, okazali sie z jego
punktu widzenia nie do przyjecia. Jak wynika z jego wspomnien, nawet grozono
mu na tyle agresywnie, ze musial szukac ochrony u kanadyjskiej policji.
Rowniez nieprzychylni w stosunku do Wiktora Poliszczuka okazali sie polscy
historycy w kraju, ktorzy albo ze wzgledow koniunkturalnych, albo w dobrej
wierze akceptowali giedroyciowska wizje relacji polsko-ukrainskich,
nakazujaca przemilczanie zbrodni UPA. A przeciez Poliszczuk zajmowal postawe
wrecz odwrotna! Do dzis pamietam, jak Jerzy Giedroyc w radiowym wywiadzie,
dokladnie dwa tygodnie przed smiercia, problem mordow UPA na Polakach
skwitowal krotkim: "nalezy zapomniec". Nie pofatygowal sie nawet, aby
uzasadnic swoja postawe. Pamietajmy, ze w latach 90. ubieglego wieku
"giedroyciowski mit" (okreslenie wroclawskiego socjologa prof. Zbigniewa
Kurcza) swiecil w kraju tryumfy, niemalze wymiatajac wszystkie inne
interpretacje polsko-ukrainskich relacji w obrebie najnowszej historii, co
prowadzilo nie tylko do przemilczen, ale i prostego zaklamania.

Na tle takiego krajobrazu politycznego postac Wiktora Poliszczuka stawala
sie niewygodna nie tylko dla nacjonalistow ukrainskich, ale i dla wielu
czynnikow polskich holdujacych filozofii "niedraznienia" strony ukrainskiej,
co mialo prowadzic, w ich mniemaniu, do ulozenia z nia przyjaznych
stosunkow. Wrogiem Poliszczuka stawal sie tez panoszacy sie antypolonizm,
uznajacy zasade, ze masowe ludobojstwo okolo 200 tys. Polakow na
poludniowo-wschodnich Kresach II Rzeczypospolitej nie jest warte naukowych
badan i ludzkiej pamieci, gdyz jedynie holokaust zasluguje na szacunek i
zainteresowanie historykow.

Wiktor Poliszczuk cala swoja postawa reprezentowal taki typ Ukraincow, ktory
powinien nam byc bliski. Z jego prac wyziera tez pewna wizja nowych
stosunkow polsko-ukrainskich, zblizajaca obydwa narody dawniej zwiazane
wspolnota historii, a pozniej rozdzielone przez antagonizmy spoleczne i
krecia robote zaborcow wrogich niepodleglosci i Polski, i Ukrainy.
Poliszczuk jako historyk i jako humanista, odrzucajac darwinistyczny skrajny
nacjonalizm ukrainski, odslanial wszystkie przejawy jego zbrodni, rowniez
tych dokonywanych na wlasnym narodzie, na ludziach innych orientacji
politycznych czy ideowych. Tym ostatnim dzialaniem szczegolnie narazil sie
na zlosc nacjonalistow pozostajacych w cieniu tradycji OUN i UPA. Pomijanie
dorobku naukowego Wiktora Poliszczuka trzeba uznac takze za policzek
wymierzony Narodowi Polskiemu, jego martyrologii i zdrowo pojmowanemu
interesowi narodowemu, niekolidujacemu bynajmniej z zasada przyjazni z
narodem ukrainskim, ktorego lwia przeciez czesc nigdy nie zostala
zainfekowana przez ideologie OUN. Poliszczuk, tak czesto niedopuszczany do
glosu i atakowany, w istocie rzeczy byl przykladem mysli niezaleznej i
zarazem realistycznej, ktora nie upieksza, nie ulega iluzjom, ale
przedstawia zjawiska takimi, jakimi one sa. Dzielo Wiktora Poliszczuka
ostrzega przed roznymi iluzjami, ktore w przyszlosci moga zaowocowac
fatalnymi skutkami, tak jak zaowocowaly iluzje politykow pokroju
przedwojennego wojewody Henryka Jozewskiego, przynoszac nieszczescia i krew.
Nie zapominajmy o tym!

Prof. dr hab. Bogumil Grott

Prof. dr hab. Bogumil Grott - pracownik Uniwersytetu Jagiellonskiego,
specjalista w zakresie doktryn nacjonalistycznych oraz stosunkow
polsko-ukrainskich. Autor m.in. ksiazek: "Nacjonalizm chrzescijanski", 1991,
1995, 1997; "Zygmunt Balicki jako ideolog Narodowej Demokracji", 1995;
"Polacy i Ukraincy dawniej i dzis" (red.), 2002; "Stosunki polsko-ukrainskie
w latach 1939-2004" (red.), 2004; "Studia z dziejow stosunkow
polsko-ukrainskich" (red.), 2008.