Chciałbym jeszcze powiedzieć coś ważnego: wydaje mi się, że ciąg 12
ogniw (niewiedza->formacje->świadomość>nazwa/kształt->sześ
ć podstaw
poznania->kontakt->uczucie>pragnienie>chwytanie>byci
e>narodziny>cierpienie)
nie jest w czasie (nie powstaje w czasie) i raczej nie jest to nawet
"powstawanie", lecz ukazanie, jak "razem coś koegzystuje". Czyli żadna z
tych rzeczy - nawet niewiedza albo wiedza - nie mają samodzielnego bytu.
Ale to oznacza, że niewiedza będąca na początku tego łańcucha nie jest
jakąś naczelną przyczyną (tak postrzegałem dotąd). Niewiedza istnieje
tylko dlatego, że istnieją formacje i pozostałe składniki. Pozostałe
składniki i formacje są tylko dlatego, bo są z niewiedzą. Są to wszystko
rzeczy "współtowarzyszące". Jeśli Budda mówi o zniszczeniu niewiedzy, to
raczej w tym znaczeniu: jeśli nie byłoby niewiedzy, nie byłoby formacji.
Albo: bez niewiedzy - nie ma formacji. Ale też: bez formacji - nie ma
niewiedzy; są "współcześnie", "jednocześnie". Są ze sobą bardzo blisko,
więc pytanie, czy są naprawdę? Niewiedza w tym widzeniu nie jest jakąś
straszną niewiedzą, której mamy się bać, lecz współwystępującym - ze
wszystkim innym - stanem umysłu. Ale tak samo mógłby powiedzieć: bez
uczuć nie ma niewiedzy. Ale też nie można powiedzieć, że niewiedza jest
na początku. Niewiedza koegzystuje razem z formacjami. Na początku tak
naprawdę są te dwie: "niewiedza - formacje", można by je też przecież
przedstawić jako "formacje - niewiedza". Te nie mogą istnieć bez
świadomości, i tak dalej (czyli z kolei świadomość nie może istnieć bez
nazwy i kształtu etc.). Niewiedza byłaby w tym widzeniu czymś w rodzaju
nieświadomości, ale rozumianej jako błyskawiczny, przechodzący w inny,
stan umysłu.

Dlatego wydaje mi się, że prezentując te łańcuchy w dwóch wersjach: raz
w ciągu wstępującym (jest to - jest tamto), a potem w ciągu zstępującym
(nie istnieje to - nie istnieje tamto), mówi on to samo. Te dwa zdania
stanowią jedną treść, jedną wypowiedź.